Seksualitijdlijn

Thomas Robert Malthus (1766-1834)

Grote gezinnen die op een paar vierkante meter wonen, kinderarbeid tegen een hongerloontje en massale werkloosheid. Aan het einde van de negentiende eeuw is dit in Nederland aan de orde van de dag. Ook mensen uit de hogere klassen buigen zich over deze ‘sociale kwestie’.

Waar ligt de kern van het probleem? Volgens demograaf Thomas Malthus (1766-1834) is het de bevolkingsgroei die uiteindelijk voor catastrofale maatschappelijke problemen zorgt. Hij stelt dat de groei van beschikbare middelen om te leven –zoals eten– uiteindelijk zal achterblijven bij de groei van de bevolking.

Met de theorie van het Malthusiaans plafond als uitgangspunt wordt op 2 november 1881 de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) opgericht, een ‘Vereeniging tot bewuste regeling van het kindertal’. Door middel van geboortebeperking wil de vereniging overbevolking tegengaan. Hoe? De NMB verstrekt voorlichtingsboekjes en gratis voorbehoedsmiddelen aan de arbeidersklasse. Zo wil de NMB voorgoed een einde te maken aan grote gezinnen en armoede.

Dr. Johannes Rutgers, 1875. Bron: Nederlands Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Huisarts Johannes (Jan) Rutgers (1850-1924) is volgens velen voorloper van de seksuologie en voorvechter van de seksuele vrijheid in Nederland. Na het overlijden van zijn eerste vrouw aan een kraambedinfectie, hertrouwt Rutgers in 1885 met de feministe Mietje Hoitsema. Mede door Mietje neemt Rutgers’ belangstelling voor maatschappelijke vragen toe. Voor Rutgers “vormt anticonceptie door middel van voorbehoedsmiddelen een onderdeel van de bevrijding van de moderne mens uit het keurslijf van een onnatuurlijke moraal.” Alle vrouwen, arm en rijk, hebben het recht om zelf te bepalen hoeveel kinderen ze op de wereld zetten, zo vindt Rutgers. Vanaf 1892 houdt hij, naar voorbeeld van Aletta Jacobs (1854-1929), een speciaal spreekuur voor arbeidersvrouwen over geboortebeperking. Hierbij verstrekt hij het pessarium, dat door Aletta Jacobs in Nederland is geïntroduceerd. Rutgers is een van de eerste artsen die van haar leert hoe vrouwen dit kunnen gebruiken.

Ook keert Rutgers keerde zich steeds meer tegen de levenslange huwelijksbelofte, die hij op den duur als even “onzedelijk en onredelijk” als de kloosterbelofte beschouwt. Daarbij voert hij actie tegen de strafbaarheid van abortus en ondertekent hij in 1912 een verzoekschrift van het Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee. Deze vereniging zet zich in voor de gelijkberechtiging van homoseksuelen.

Affiche voor een bijeenkomst van de NMB. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Nederlandse Affiches.

1901. Johannes Rutgers wordt lid van de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB), de voorloper van de latere Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH). Zijn vrouw Mientje is dan al lid. Rutgers wordt secretaris en vervult al snel een voortrekkerspositie binnen de bond. Mientje is van 1901 tot 1912 voorzitter. Rutgers wil een netwerk van anticonceptionele hulp in Nederland tot stand te brengen en begint verpleegsters te onderwijzen in het inbrengen van het pessarium. Dit komt hem op hevige kritiek te staan. Tegenstanders –waaronder Aletta Jacobs– vinden dat deze taak alleen voor de huisarts is weggelegd. Bovendien is men bang dat de massale verspreiding van anticonceptie er uiteindelijk toe zal leiden dat vrouwen makkelijker omspringen met abortus.

Het verzet tegen de bond groeit en dus moet de NMB uit de anonimiteit treden en meer van zichzelf laten zien, zo concludeert Hoitsma als voorzitter. Er vinden openbare ledenvergaderingen plaats, er komen periodieke publicaties en lokale propaganda afdelingen. Onder leiding van het echtpaar Rutgers stijgt het ledental van de NMB van 500 in 1900 tot zesduizend in 1915.

'Zal er plaats voor hem zijn?' Propaganda affiche van de NMB voor geboortebeperking in tijden van werkeloosheid.

In de jaren na de Eerste Wereldoorlog breekt er een moeilijke tijd aan voor de NMB. De strijd tegen de bond en tegen geboortebeperking krijgt veel steun, ook vanuit de politiek. Na de verschrikkingen van de oorlog vindt men het belangrijk dat de Europese bevolkingsaantallen weer op peil worden gebracht. Ook neemt Rutgers in 1919 afscheid van de bond. Hij staat niet achter de strakke organisatie die het nieuwe bestuur wil toepassen.

Interne ruzies en onduidelijkheid over de identiteit en koers van de NMB tekenen de jaren twintig. Na het vertrek van Rutgers worden medewerkers bovendien minder goed opgeleid. Dit verandert begin jaren dertig, wanneer meer artsen bij de bond betrokken raken en de eerste consultatiebureaus hun deuren openen.

Ondanks zijn vertrek bij de NMB is Rutgers optimistisch over zijn missie. In 1918 schrijft hij: ‘Vooral op zedelijk gebied ziet men de nieuwe dageraad reeds aanbreken; sexuele voorlichting vervangt het vroege ideaal van onkunde; sexuele hervorming wordt nu de eisch. Het is tegenwoordig op ieder gebied een ontwaken, een hoogere bewustwording van den mensch.’

Portiek Rutgershuis met links een condoomautomaat.

13 augustus 1924. Johannes Rutgers overlijdt in Heerenveen. Zijn gedachtegoed blijft echter voortbestaan in de bond. De NMB heeft voorlichting hoog in het vaandel staan en opent overal in Nederland consultatiebureaus ‘voor huwelijks- en geslachtsleven.’ Het eerste bureau in Amsterdam krijgt de naam van Aletta Jacobs, maar op 1 oktober 1931 is ook het eerste Rutgershuis in Rotterdam een feit. Dat het consultatiebureau geen overbodige luxe is blijkt al snel: elk jaar schrijven zich zo’n tweeduizend nieuwe klanten in. Het medisch personeel deelt niet alleen voorbehoedsmiddelen uit, maar krijgt te maken met allerlei soorten problemen, zoals bijvoorbeeld geboortebevordering, geneeskundig onderzoek voor het huwelijk en huwelijks-en opvoedingskwesties. Het werk verloopt niet altijd even soepel, artsen en medewerkers hebben nauwelijks ervaring en ook voorbeelden uit de praktijk ontbreken. Maar wordt de NMB hierdoor ontmoedigd? Integendeel. Eind 1939 zijn er in Nederland al twaalf consultatiebureaus.

Arische kinderen volgens het ideaalbeeld van de Nazi’s, 1933. Bron: wikimedia commons, origineel bij Deutches Bundesarchiv.

10 mei 1940. Nederland schudt op haar grondvesten. Duitse Nazi’s marcheren het land binnen. Na moedig strijd te leveren worden de Nederlandse soldaten in vijf dagen door de Duitsers overmeesterd. Het land is bezet, en vijf jaar lang gelden de wetten van de Nazi’s in ons land.

Eén van de Nazi-opvattingen met verregaande gevolgen betreft de omstreden rassenleer. Volgens de Nationaal Socialisten is het Arische ras, de blonde Germaan met blauwe ogen, superieur aan andere volkeren. Deze gedachte gaat zo ver dat groeperingen die hier niet aan voldoen systematisch worden uitgeroeid.

De Duitse bezetters zien Nederland als hun kleine broertje: het is een land met een volk met een Germaanse achtergrond. Waarom dan een geboortebeperking van het ‘Arische ras’? De Duisters zien geen heil in het werk van de NMB en heffen de bond op. Pas na de oorlog ontstaat er weer ruimte voor het oude werk van de NMB. Er komt echter een nieuwe vereniging: de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH). Deze overkoepelende organisatie neemt vanaf 1946 de werkzaamheden van de vroegere NMB over.

Affiche NVSH, 1973. Bron: Nederlandse Affiches, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

De vlaggen hangen uit, mensen drinken oranjebitter en dansen op straat. Het is 5 mei 1945 en Nederland is bevrijd! Direct wordt begonnen met de wederopbouw van het land. En ook de door de Duitsers opgeheven NMB pakt de draad op. Zo snel mogelijk gaan de vooroorlogse consultatiebureaus gaan weer open. Als voortzetting van de NMB wordt in 1946 de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH) opgericht. Zoals de naam doet vermoeden is de NVSH anders dan haar voorganger. Waar de NMB als voornaamste doel geboorteregeling had, daar stort de NVSH zich op seksuele hervorming. De activiteiten van de vereniging gaan dus veel verder dan alleen het verstrekken van (informatie over) anticonceptie.

De idealistische oprichters zien het opheffen van seksuele onderdrukking als voorwaarde voor een betere wereld. Nog altijd kunnen leden bij de consultatiebureaus voorbehoedsmiddelen krijgen die op dat moment door de wet verboden worden. Door middel van ouderavonden, filmavonden, gespreksgroepen, publicaties en congressen verspreidt de NVSH haar boodschap verder. Naarmate de jaren verstrijken en Nederland haar seksuele revolutie beleeft worden de standpunten van de NVSH populairder. Aanvaarding van seks voor het huwelijk, de legalisering van pornografie, de legalisering van abortus en verzet tegen de wettelijke discriminatie ten aanzien van homoseksuelen zijn een paar van de destijds revolutionaire speerpunten.

Vrije liefde, vrouwemancipatie en experimenteren met van alles en nog wat: de seksuele revolutie van de jaren zestig maakt het mogelijk. De introductie van de anticonceptiepil speelt hierin een belangrijke rol. Seks staat niet langer in dienst van voortplanting, maar is er ook omdat het leuk en lekker is.

De kerk steunt deze opvatting niet. Voor de NSVH is de gelovige groep dan ook moeilijk te bereiken. Maar hier brengen twee personen verandering in: de vooruitstrevende bisschop uit Den Bosch W.M. Bekkers en de NVSH voorzitter Mary Zeldenrust-Noordanus. Bekkers weet Nederland te verbijsteren door op TV positief over geboorteregeling te praten. Jonge katholieke gezinnen moeten problemen in hun woon- en financiële situatie voorkomen. Bekkers vindt daarom dat gehuwde stellen zelf de verantwoordelijkheid moeten nemen over hun gezinsplanning. Mary Zeldenrust-Noordanus heeft als voorzitter de speerpunten ‘eigen verantwoordelijkheid bij geboorteregeling’ en het doorbreken van de taboesfeer rond seksualiteit.

Na het televisieoptreden van de bisschop is er voor het eerst in de geschiedenis dialoog mogelijk tussen de katholieke zuil en de NVSH. In 1965 ontmoeten Mary Zeldenrust-Noordanus en bisschop Bekkers elkaar. Over en weer wordt begrip gekweekt en uitvoerig gediscussieerd over individuele verantwoordelijkheid voor het liefdesleven binnen een huwelijk. Het gesprek betekent een grote doorbraak. Confessionele partijen zijn uiteindelijk bereid tot legalisering van voorbehoedsmiddelen. Langzaam neemt het heersende taboe rond geboorteregeling en seksualiteit af.

Bron foto: Harry Pot / Anefo

Door een aantal landelijke organisaties in de geestelijke en lichamelijke gezondheidszorg en vanuit de seksuele hervormingsbeweging wordt het Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek (NISSO) opgericht. Het NISSO doet onderzoek naar de psychologische en sociale aspecten van seksualiteit en voorziet instellingen, overheden en bedrijven van informatie op dit gebied.

Reclame voor het werk en de bureaus van de Rutgers Stichting, 1970. Bron: Atria (Judith de Grave).

Waar men vaak het onderwerp ‘seks’ en ‘seksualiteit’ in de jaren vijftig nog onder stoelen en banken schuift, wordt eind jaren zestig steeds vrijer over deze onderwerpen gedacht en gesproken. De vraag naar seksuele hulpverlening neemt tegelijkertijd snel toe. Het ledenaantal van het NVSH stijgt hard en de ruim zestig consultatiebureaus worden platgelopen. De NVSH kan de vraag nauwelijks aan. En dus richten ze een aparte stichting op die zich zal richten op de hulpverlenerstaak: de Rutgers Stichting, vernoemd naar dokter Johannes Rutgers. Voor hulp op het gebied van seksualiteit kunnen mensen terecht bij de zogenaamde Rutgershuizen. De NVSH krijg hierdoor meer tijd en ruimte om zich te concentreren op zijn oorspronkelijke taak, namelijk de boodschap van de seksuele hervorming verspreiden.

Een mijlpaal in de geschiedenis is de vrije verkoop van voorbehoedsmiddelen. Het is vanaf 1970 niet meer strafbaar om deze middelen te verkopen. Niet alleen de jongeren zijn onderdeel van een culturele revolutie waarin de nieuwe seksuele moraal ontstaat. Ook de medische en farmaceutische wereld, en tenslotte ook de politici, gaan overstag. Deze ontwikkeling zorgt voor meer subsidie voor Rutgers Stichting. Zo verschuift de verantwoordelijkheid voor de geboorteregeling van particulier initiatief naar de overheid.

Affiche voor de Rutgershuizen, 1977. Onderdeel van de campagne 'Egeltjes doen het... heel voorzichtig.' Bron: Atria (Toby O'Meeng, Geert Mierop).

In de loop van de jaren zeventig gaat het steeds beter met de Rutgershuizen, ontstaan als consultatiebureaus van de NVSH. De NVSH zelf radicaliseert in rap tempo en krijgt voor de buitenwereld het imago van een ‘rariteitenkabinet’. Met een eerder burgerlijk karakter, is de Rutgers Stichting een duidelijk andere partij. De overheid is blij met de stichting en subsidieert Rutgers dan ook ruim.

In de jaren die erop volgen maken de Rutgershuizen een ongekende bloei door. Ze richten zich op tal van doelen en ontwikkelen zich tot centra voor seksualiteit en geboorteregeling. In de huizen zijn onder meer artsen, maatschappelijk werkers en bijvoorbeeld ook psychologen aan het werk.

De meer dan zestig Rutgershuizen zijn populair onder de bevolking. Jong en oud, homo en hetero, man en vrouw, getrouwd en ongetrouwd: iedereen is welkom. Ook dienen deze huizen als plek voor diegenen die niet bij hun eigen arts terecht kunnen of om andere redenen anoniem willen blijven.

De vraag naar seksuele voorlichting wordt groter. Het is midden jaren zeventig. De Nederlandse jeugd leeft in een traditie van de jaren zestig: protest tegen alles wat bij de gevestigde orde hoort. Ook op het gebied van seks, met de seksuele revolutie tot gevolg. Het aantal mensen met geslachtsziektes stijgt, evenals de vraag naar anticonceptie en naar seksuele voorlichting. De Rutgers Stichting krijgt het dan ook druk. Kan de stichting dit aan? Een staflid van het landelijke bureau Den Haag typeert de situatie van Rutgers in 1974 als ‘te klein voor het tafellaken en te groot voor een servet’.

De Rutgers Stichting kampt met een probleem. In de grote steden daalt de vraag naar hulp bij anticonceptie, in tegenstelling tot het platteland. Tegelijkertijd is er meer behoefte aan kennis over de schaduwkanten van seksualiteit. Daarom concentreren de consultatiebureaus zich steeds meer op voorlichting over seksuele vorming. Vanaf 1974 zit seksuele vorming in het pakket van de stichting. Hulpverleners die aan dit programma werken, benadrukken hoe seks als positief ervaren kan worden. Hiermee hopen zij jongeren meer bewust te maken van seksualiteit en de schaduwkanten die aan het onderwerp kleven. Het programma is een succes, en jongeren van heinde en verre weten de Rutgershuizen te vinden.

Deze poster is onderdeel van een campagne tegen ongewenste intimiteiten op de werkplek, 1985. Bron: Atria (Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid).

Door de nieuwe seksuele vrijheid worden de grenzen tussen acceptabel en onacceptabel gedrag behoorlijk opgeschoven. Met seksuele grensoverschrijding en seksueel geweld als negatief gevolg. Bij de Rutgers Stichting kan men terecht voor psychosociale hulp, maar de Stichting speelt ook in op de daders van seksuele grensoverschrijding. In 1985 start het leerproject ‘Seksuele voorlichting’ voor jonge daders van zedendelicten. Toch is niet iedereen blij met deze ontwikkeling. Kunnen slachtoffers en daders van seksueel geweld naast elkaar worden behandeld?

Op de eerste World Population Day, de dag van de 5 miljardste inwoner, richten de Engelse Roy en Diana Brown de World Population Foundation (WPF) op. Zij wonen destijds in Nederland. Het doel van de stichting is het terugdringen van hoge geboortecijfers en van de moeder- en kindersterfte in ontwikkelingslanden. Door de jaren heen groeit WPF sterk, met veldkantoren in Pakistan, Vietnam en Indonesië en programma’s in Kenia, Oeganda, Tanzania, Zuid-Afrika en Thailand. WPF maakt zich hard voor goede seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, door het geven van (seksuele) voorlichting en advocacy. In Nederland voert WPF campagne onder de naam ‘My Body’ om fondsen te werven en bewustwording te creëren voor met name vrouwen en jongeren in ontwikkelingslanden.

‘De jaren van de waarheid’, zo noemt directeur Pjotr Babeliowsky de periode midden jaren negentig. De overheid draait wegens een dreigend begrotingstekort de subsidiekraan zo goed als dicht. Veel maatschappelijke organisaties raken hun subsidies kwijt. De Rutgers Stichting is populair, zowel onder de bevolking als binnen het parlement. Maar ook voor de stichting keert het tij. Krijgen ze in 1994 nog 7 miljoen gulden, binnen een paar jaar is dit 2 miljoen. Met andere woorden: de Rutgers Stichting komt op eigen benen te staan. En zo komt de seksuele hulpverlening terug bij het particuliere initiatief. Een ingrijpende reorganisatie is het gevolg, waarbij het aantal van zestig bureaus terug gebracht wordt naar zeven. Daarbij moet de stichting de voorlichtingsactiviteiten meer klant- en marktgericht aanbieden. Oftewel: het moet commerciëler. Dit schiet bij sommige werknemers in het verkeerde keelgat: de Rutgers Stichting is immers ontstaan vanuit het ideologische idee dat iedereen altijd welkom is. Zal de Rutgers Stichting het redden als zelfstandige onderneming?

Zorgen over de seksuele moraal onder jongeren, over grensoverschrijdend gedrag, ongewenste zwangerschappen en geslachtsziekten zijn van alle tijden. Kort na de oorlog verschijnen de eerste verslagen en onderzoeken naar de ‘lustgevoelens’ van de jeugd. Hoe zit dat nu? In 1995 doet de Rutgers Nisso Groep een grootschalig onderzoek naar de seksuele gezondheid en het seksuele gedrag van jongeren. Welke seksuele ervaringen hebben jongeren op verschillende leeftijden? Vrijen ze wel met voorbehoedsmiddelen? Welke informatiebehoeften hebben ze? Waar halen ze hun informatie over seksualiteit vandaan? Het blijkt onder andere dat de meeste jongeren onder de twintig met condoom vrijen, vaak zelfs in combinatie met een ander voorbehoedsmiddel zoals de pil. Nederland is dan ook een van de landen waar het gebruik van de pil en condooms het hoogst is.

In 2005 en in 2012 doet Rutgers WPF (voorheen Rutgers Nisso Groep) opnieuw een bevolkingsonderzoek onder jongeren, onder de titel ‘Seks onder je 25^e’.

Onderzoekspublicatie Seksuele Gezondheid in Nederland 2006

1999: de Rutgers Stichting en het Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek (NISSO) bundelen hun krachten. Het NISSO doet al ruim dertig jaar wetenschappelijk onderzoek naar seksualiteit op sociaal maatschappelijke en psychologisch gebied. Bovendien is de organisatie de spin in het web van instellingen die zich bezighouden met seksualiteit en de maatschappelijke ontwikkelingen hiervan. Het resultaat van de fusie: Rutgers Nisso Groep, een organisatie die zich inzet voor hulpverlening, preventie én onderzoek. Het is een unieke combinatie van disciplines. Maar de vraag is of deze vorm wel houdbaar is. Want ondertussen blijft de voormalige Rutgers Stichting kampen met financiële en organisatorische problemen.

‘Voortaan naar de huisarts,’ zo kopt Trouw op 3 september 2001. Na ruim dertig jaar valt het doek voor de bureaus waar iedereen kon aankloppen voor hulp op het gebied van seksualiteit. De hulpverlening van de (voormalige) Rutgers Stichting blijkt niet kostendekkend uit te voeren en de Rutgershuizen worden afgestoten. Een aantal Rutgershuizen kan niet voortbestaan, anderen gaan verder als ‘centra voor seksualiteit’ onder de koepel van StiSAN (Stichting Seksualiteit en Anticonceptie Nederland) of CASA (Centra voor Anticonceptie, Seksualiteit en Abortus).

Er ontstaat heftig protest over de sluiting van de Rutgershuizen. Niet alleen de medewerkers, ook politici maken zich hard voor zaak. Onder meer Corrie Hermann van GroenLinks en Agnes Kant van de SP zetten zich in voor het voortbestaan van de huizen. Zij zijn van mening dat de vervangende zorginstellingen niet zo laagdrempelig en toegankelijk zijn als de Rutgershuizen, waar iedereen immers anoniem kon aankloppen. Maar er is geen ontkomen aan.

De Rutgers Stichting was enkele jaren eerder al gefuseerd met het NISSO (Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek) en gaat onder de naam Rutgers Nisso Groep door als kenniscentrum seksualiteit. De organisatie richt zich op de ondersteuning van professionals met onderzoek, interventiesontwikkeling en voorlichtingsmaterialen.

In 2002 breidt Rutgers Nisso Groep het werk uit tot ver buiten de landsgrenzen met het internationale programma Youth Incentives. Samen met lokale organisaties werkt Youth Incentives aan de seksuele gezondheid en rechten van jongeren in ontwikkelingslanden. De missie: ‘to support and empower young people, male and female, to make informed choices regarding their reproductive and sexual lives.’ Voorlichting voor en door jongeren, speciale peer groups en projecten binnen lokale gemeenschappen staan hierbij centraal.

30 december 2010: Rutgers Nisso Groep en World Population Foundation (WPF) fuseren tot Rutgers WPF. WPF zette zich met voorlichting en pleitbezorging in voor de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten van mensen in ontwikkelingslanden. Met het programma Youth Incentives richtte de Rutgers Nisso Groep zich specifiek op jongeren in ontwikkelingslanden. Met de bundeling van krachten ontstaat er een organisatie met een sterk internationaal netwerk.

Rutgers WPF besluit formeel de naam te wijzigen in ‘Rutgers’, zoals velen Rutgers WPF in de dagelijkse werkelijkheid al noemden.

Meer dan een eeuw geleden startte de Nieuw-Malthusiaanse Bond met het voorlichten van arbeidersgezinnen. En nog steeds draagt Rutgers het gedachtegoed van Johannes Rutgers en zijn medestanders uit. Waar zal Rutgers in 2020 staan? Dianda Veldman, directeur van Rutgers, vertelt:

‘De fusie tussen Rutgers Nisso Groep en World Population Foundation was belangrijk. We zijn flink gegroeid: we zijn nu met zo’n 150 mensen. En we werken voor de helft in Nederland en voor de helft in ontwikkelingslanden.

In de toekomst willen we binnen en buiten Nederland zoveel mogelijk mensen bereiken, met goed en aantrekkelijk materiaal voor professionals en publiek. En we willen overheden zover krijgen dat ze investeren in goede seksuele en reproductieve gezondheidszorg en rechten. In 2020 zullen we in meer landen in de wereld kantoren hebben. En dan zijn we internationaal nog beter bekend als kenniscentrum voor seksualiteit.

In Nederland is het vooral belangrijk dat nieuwe generaties kinderen en jongeren goed voorgelicht worden. En dat professionals in onderwijs en zorg durven en kunnen praten over seksualiteit met leerlingen en cliënten. Daar helpen wij ze graag bij.

Ik ben trots op onze unieke combinatie van onderzoek, methodes en beleidsbeïnvloeding. En op al die deskundige collega’s die met hart en ziel hun werk doen. We werken ruim 130 jaar in de voetsporen van dokter Johannes Rutgers en zijn medestanders aan goede voorlichting en onderzoek naar seksualiteit. Dat zullen we blijven doen.’

Precies 50 jaar geleden, in 1967, werd het Nisso opgericht, één van de voorlopers van het huidige Rutgers. In 2017 viert Rutgers dan ook haar 50-jarig jubileum. Het is een bijzondere mijlpaal voor de wereld van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten.

Rutgers is al 50 jaar onmisbaar voor een gezonde beleving van seksualiteit, benadrukt directeur Ton Coenen. “En we zetten ons nog steeds hard in voor seksualiteit vrij van dwang door anderen en zorgen voor goede seksuele vorming aan jongeren en kinderen. Dit doen we in Nederland en in landen waar we een groot verschil kunnen maken. Het werk van Rutgers is daarmee onderdeel van de Nederlandse identiteit, die eigen keuzes rondom seksualiteit en een gezonde bevolkingsopbouw hoog in het vaandel heeft staan.”

Op donderdag 2 november 2017 organiseert Rutgers ter ere van haar 50-jarig jubileum een feestelijke bijeenkomst. Moderator Sophie Hilbrand (presentator BNNVARA) gaat in gesprek met professionals, beleidsmakers, politici en jongeren over de ontwikkeling van seksualiteit in Nederland en over de rol die Nederland speelt in het buitenland. Zijne Majesteit de Koning woont een deel van het programma bij. Meer informatie staat op www.rutgers.nl/50

‘Het slijm sapte uit haar openzijgenden mond, heete trillingen ijlden in haar achterhoofd, haar geslachtsdeel spoog zijn wellustvocht in het stijve stugge hemd.’

Dit is een passage uit de roman Een liefde van Lodewijk van Deyssel. Het verschijnen van zijn boek zorgt voor veel ophef. Zo schrijft Van Deyssel bijvoorbeeld hoe zijn hoofdpersonage Mathilde zichzelf bevredigt. De reacties? Die zijn fel. Zelfs collega-schrijvers die over het algemeen voorstanders zijn van vernieuwing in de kunst, uiten hun afkering. Seks is voor binnen het huwelijk, daar praat of schrijf je niet openlijk over. Hoewel bordelen wél zijn toegestaan, gaat het expliciet benoemen van zelfbevrediging, zeker door een vrouw, veel mensen een stap te ver. Als het boek herdrukt wordt moet van Deyssel de beruchte passage schrappen. Deze is later weer in de roman opgenomen.

Van Deyssel’s werk verschijnt in een periode waarin kunstenaars hun vakgebied radicaal willen veranderen, het fin de siècle. In de Nederlandse literaire wereld van eind negentiende eeuw zijn ‘de Tachtigers’ toonaangevend. Ook de dan nog jonge schrijver Van Deyssel maakt hier deel van uit.

Nellie van Kol. Bron: BHIC, DVN.

Een nieuwe eeuw breekt aan, en de drang om de samenleving te vernieuwen is groot. Arbeidsverhoudingen worden ter discussie gesteld en zelfs de Nederlandse spelling wordt opnieuw onder de loep genomen. Bij dit ‘Reform-denken’ past ook een nieuwe kijk op seksuele opvoeding. Lang is seks beschouwd als een kortstondige dwaasheid van de jeugd; wie een stabiel huwelijk nastreeft kan zijn seksuele driften maar beter beheersen. Maar een groepje vernieuwende deskundigen is van mening dat seks en een goed huwelijk hand in hand kunnen gaan. Ook vinden deze Reform-pedagogen dat je seksualiteit al op jonge leeftijd met kinderen moet bespreken. Toch is de Nederlandse onderwijzeres Nellie van Kol huiverig als zij in 1898 de brochure Moeder en Kind laat uitgeven. Hierin schrijft zij hoe ouders aan kleine kinderen uit kunnen leggen waar zij vandaan komen. Moeder en kind is een groot succes en er verschijnen steeds meer voorlichtingsboekjes. De openlijke discussie over seksualiteit leidt ook tot nieuwe ideeën over geslachtsgemeenschap. Zo streven de jeugdige leden van de Rein Leven Beweging (RLB) naar een ‘rein’ leven dat niet wordt beheerst door seksuele driften. Alleen als voortplanting het doel is mag en kan seks volgens hen een bron van genot zijn.

Spotprent over de Zedelijkheidswet, 1911. 'Minister Regout (tot eenige coalitie-vrienden): "Mijne heeren, stelt u gerust, over politieke moraliteit staat er niets in." Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

De Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) houdt zich in deze tijd actief bezig met het verspreiden van anticonceptie. Niet alleen artsen, ook geïnstrueerde verpleegsters laten vrouwen zien hoe ze het pessarium moeten toepassen. Confessionele partijen maken hier bezwaar tegen. Want wie zegt dat deze verpleegsters niet gewoon stiekem helpen bij het uitvoeren van een abortus? De roep om maatregelen te nemen tegen de verspreiding van het voorbehoedsmiddel heeft pas effect als de confessionele partijen aan de macht komen.

Het nieuwe kabinet, bestaande uit katholieke en calvinistische ministers, wil van Nederland weer een ‘fatsoenlijke’ natie maken. Alle publiciteit rond seks wordt gezien als een bedreiging van de beschaving. Het kabinet voert daarom in 1911 de Zedelijkheidswet in. Het is niet langer toegestaan om voorbehoedsmiddelen uit te delen. En ook het laten zien van pornografische afbeeldingen, het hebben van homoseksuele contacten en abortus worden opgenomen in het Wetboek van Strafrecht. Zelfs bordelen, die al honderd jaar legaal bestaan, zijn nu verboden.

Ondanks de Zedelijkheidswet heeft de ontwikkeling van voorbehoedsmiddelen niet stilgestaan. Want dat condooms voor het oog van de autoriteiten onzichtbaar zijn, betekent niet dat ze zijn verdwenen. De rubberen condooms die sinds halverwege de negentiende eeuw in gebruik zijn, zijn echter duur en niet praktisch. De introductie van het eerste latexcondoom in 1930 is dan ook een hele verbetering; het condoom is fijner om te gebruiken en langer houdbaar. Als men de productie ervan automatiseert, worden ze ook nog eens een stuk goedkoper. Ironisch genoeg beginnen de Nederlandse autoriteiten slechts een paar jaar later nog harder op te treden tegen zogenaamde zedenverwildering. Nederland is namelijk in crisis en dat komt een ‘nette’ beschaving niet ten goede. Door die financiële ellende waar mensen mee te kampen hebben, groeit de behoefte aan erotisch vertier en seksuele escapades. De nieuwe ontwikkelingen op het gebied van film en fotografie maken het er niet veel beter op. De bioscopen tonen steeds vaker close-ups van verliefde stelletjes die hun hartstocht amper kunnen bedwingen. En ook de minirok en bijbehorende vleeskleurige panty die nu in de mode zijn laten een stuk minder aan de verbeelding over.

Tegen het licht van de consultatiebureaus die worden opgericht ontvlamt de discussie over anticonceptie in Nederland. (Zie tijdlijn)

Eind negentiende eeuw domineren artsen en theologen het publieke debat over geboorteregeling en anticonceptie. De toon is over het algemeen negatief. Geestelijken zijn van naturen tegen alle vormen van geboortebeperking. Voor hen is het gebruik van voorbehoedsmiddelen ‘een wraak roepende zonde’. Bovendien zijn veel artsen katholiek of gereformeerd en staan daarom niet open voor dit thema. Toch stijgt de vraag onder de bevolking naar seksuele voorlichting en voorbehoedsmiddelen; de consultatiebureaus krijgen het drukker. Ook conservatieve politici zien deze trend en zijn er niet gerust op. Uit angst voor een toename van onzedelijk gedrag als anticonceptie de norm wordt, bemoeien zij zich met het publieke debat. In 1911 komt er zelfs een wet om onzedelijkheid tegen te gaan, de Zedelijkheidswet. Anticonceptie zou namelijk wel eens abortus en prostitutie in de kaart kunnen spelen.

Maar tijden veranderen en de vraag naar een vorm van geboortebeperking blijft onder de bevolking groeien, vooral in stedelijk gebied. Afkomstig uit Brabant speelt de katholieke arts Johannes Smulders hierop in. In 1930 verspreidt hij het idee van periodieke onthouding via zijn gelijknamige werk; een zogenaamd ‘natuurlijke methode’ om zwangerschap te voorkomen. Hij baseert zijn werk op de bevindingen van een Japanse arts en een Oostenrijkse gynaecoloog. Zij ontdekken onafhankelijk van elkaar dat er een tijdsafstand is tussen de ovulatie en de menstruatie van een vrouw.

Met zijn publicatie begeeft Smulders zich op het terrein van de ‘ongelovigen’, maar predikt weldegelijk een biologische manier van geboortebeperking. Zijn werk is binnen korte tijd enorm populair en van invloed op het latere debat over anticonceptie.

(Van periodieke onthouding naar Pil – Siemon Hofstee)
(Huygens instituut, KNAW)

Na de Tweede Wereldoorlog blijkt dat goede seksuele voorlichting hard nodig is. Er melden zich steeds meer mensen met geslachtsziektes en ook buitenechtelijke geboortes komen geregeld voor. Als de Amerikaanse seksuoloog Charles Kinsey in 1948 een onderzoek naar vrouwelijke seksualiteit publiceert, begint men te vermoeden dat jongeren lang niet altijd tot het huwelijk wachten met seks. De jeugd vormt dan ook een bron van zorgen en voor het eerst in Nederland starten er gerichte onderzoeken naar de leefwijze van deze groep. Zo verschijnt in 1950 Hoe leeft en denkt onze jeugd?. Dit verslag is de uitkomst van een enquête uit 1946-1947 onder jongens en meisjes tussen de 18 en 30 jaar. Vragen als ‘vind je geslachtelijk verkeer geoorloofd met een meisje resp. jongen, waarmee je niet verloofd en ook niet gehuwd bent?’ komen aan bod.

In de jaren vijftig wordt de behoefte aan seksuele voorlichting steeds groter. Maar de ouders die hun kinderen voor dienen te lichten, zijn zelf opgevoed met het idee dat je het niet over seks hoort te hebben en praten hun kinderen vooral angst en schuldgevoel aan. Ondertussen is men bang dat de jeugd ‘verwildert’. De steeds lossere maatschappelijke normen en waarden en de invloed van massamedia zouden hieraan ten grondslag liggen. Dit leidt uiteindelijk tot grootschalige onderzoeken in de jaren vijftig; wat hield de jeugd nou eigenlijk bezig? Naar de jaren zestig toe wordt steeds meer duidelijk dat er een verschuiving plaatsvindt: van geen seks voor het huwelijk naar vrije liefde.

Het zijn roerige tijden: terwijl de hippies met geestverruimende middelen experimenteren bezetten studenten universiteiten. De protestgeneratie wil losbreken uit de jaren vijftig van hun ouders, waarin spaarzaamheid en hard werken aan de wederopbouw centraal staan. Dankzij de stijgende welvaart kan dit. Jongeren ontwikkelen hun eigen cultuur. De roep om zelfbeschikking, vrijheid en democratie wordt steeds luider. Dit zien we terug in muziek, kleding en vrijetijdsbesteding. En in seks. Seks draait meer en meer om genot en komt langzaam uit de taboesfeer. Zo ontstaat er een nieuwe, vrijere seksuele moraal onder jongeren. Eén van de belangrijkste factoren in deze ontwikkelingen is de komst van de pil.

In 1962 brengt het farmaceutische bedrijf Organon de anticonceptiepil op de markt. De pil ontketent een ware seksuele revolutie. Mensen kunnen seks hebben zonder dat het tot zwangerschappen leidt. Oftewel, seks wordt losgekoppeld van voortplanting. Meer nog dan het condoom is de pil belangrijk omdat de keuze nu bij vrouwen komt te liggen. Dit geldt ook voor een ander nieuw anticonceptiemiddel voor vrouwen: het spiraaltje. Lang niet iedereen ontvangt deze ontwikkelingen met open armen. De confessionele partijen vrezen voor losbandigheid onder vrouwen. Tot 1975 is de pil dan ook alleen voor getrouwde vrouwen verkrijgbaar. Behalve voor leden van de NVSH, zij kunnen in 1969 al de pil halen bij de Rutgershuizen.

‘Fotomodel Phil Bloom komt 9 oktober niet naakt op de televisieschermen. De VPRO redactie heeft ingegrepen.’ Dit citeert Phil Bloom uit dagblad Trouw tijdens de tweede uitzending van het VPRO programma Hoepla in 1967. Ze legt de krant weg en kijkt onbeschaamd en uitdagend de camera in. Ze is naakt.

Ongekend is het destijds: een blote vrouw op tv. Na de uitzending worden de makers van het programma tijdelijk uit de het team van de omroep gezet. Ook verschijnt het postbusadres van de omroep in beeld. De boodschap: wie dit niet kan verdragen moet het abonnement maar opzeggen. Het programma roept een storm van kritiek op en leidt zelfs tot Kamervragen.

De seksuele revolutie komt tot uiting in tal van relletjes waarbij de grenzen van wat wel en niet mag telkens worden opgerekt. Door de massamedia ontkomt het grote publiek hier niet aan. Literatuur zoals Ik, Jan Cremer, Turks Fruit en ook de film van Turks Fruit laten zien dat er iets verandert in Nederland. Het toont bovendien dat de kloof tussen de wet –die in de jaren zestig de openlijke verkoop van voorbehoedsmiddelen nog altijd verbiedt– en de praktijk steeds groter wordt.

70% vindt dat porno niet in Nederland mag worden uitgegeven.

62% vindt zelfbevrediging abnormaal wanneer je getrouwd bent.

28% gebruikt een voorbehoedsmiddel bij de eerste keer geslachtsgemeenschap.

Dit zijn enkele resultaten van een grootschalig onderzoek naar de beleving van seksualiteit bij jongeren en volwassenen. Damesblad Margriet geeft hier in 1968 opdracht toe. De resultaten worden gepubliceerd onder de passende naam ‘Sex in Nederland.’

Het feit dat een mainstream damesblad dit doet, laat zien hoe seksualiteit meer en meer een plek krijgt in de openbaarheid. Maar, zo bewijzen de resultaten, het grote publiek accepteert de vrije seksuele moraal, voorbehoedsmiddelen en porno duidelijk nog niet.

Dat er meer behoefte komt aan onderzoek naar seksualiteit blijkt ook uit de oprichting van het Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek (NISSO). Het NISSO wordt in 1967 met overheidsgeld opgericht. De organisatie doet wetenschappelijk onderzoek naar seksualiteit op sociaal en psychologisch gebied. NISSO verstrekt daarbij informatie aan bedrijven en aan de overheid.

Stel je voor: op een feestje worden willekeurig huissleutels uitgewisseld. De sleutel waar je mee eindigt bepaalt waar je de nacht zal doorbrengen. En met wie. Dit is het sleutelspel, populair geworden in de jaren zestig en zeventig. Het is een typische uitwas van de beroemde én beruchte praktijken van de vrije liefde. Volgens de nieuwe seksuele moraal is seks iets moois en van iedereen. Partnerruil, homoseksualiteit en zelfs pedoseksaliteit: alles moet kunnen, met iedereen. Dit is een van de vele opvattingen die vorm krijgen tijdens de seksuele revolutie, mede door de komst van voorbehoedsmiddelen.

De vrije liefde wordt vaak romantisch verbeeld, omgeven door een roze wolk van ongebondenheid en liefde. Maar niet iedereen is hier altijd even gelukkig mee. Hulpverleners krijgen in de jaren zeventig meer te maken met grensoverschrijdend seksueel gedrag. Vrije liefde kan een heel gedwongen karakter hebben. Wat als je je partner liever niet met een ander mee ziet gaan, of als je zelf niet wil experimenteren met alles en iedereen? Niet iedereen kan of durft ‘nee’ te zeggen. Seksualiteit is weliswaar bevrijd uit de taboesfeer, maar seks is niet per definitie onschuldig.

Voorstanders voor abortus demonstreren op het Binnenhof tegen sluiting van de Bloemenhovekliniek, 1974. Bron: Spaarnestad Photo / NA / Anefo.

Het is een eeuwenoude opvatting: de strenge straf die meisjes boven het hoofd hangt wanneer zij seks buiten het huwelijk hebben is een zwangerschap. Niet alleen is haar reputatie voor altijd bezoedeld, de kans dat ze er met haar kindje alleen voor komt te staan is groot. Lange tijd is dit een goede reden om seks te bewaren voor het huwelijksbed. Tijdens de seksuele revolutie komt hier verandering in. En in 1970 krijgen de nieuwe opvattingen over seksuele vrijheid een plek in de wet. De openlijke verkoop van voorbehoedsmiddelen wordt voor het eerst sinds de Zedelijkheidswet van 1911 legaal. En dat niet alleen. In 1971 wordt de pil opgenomen in het ziekenfondspakket. Hiermee ontstaat er collectieve verantwoordelijkheid voor geboorteregeling.

Deze ontwikkeling gaat hand in hand met de emancipatie van vrouwen. Boegbeeld hiervan is de feministische actiegroep Dolle Mina. Vanaf 1972 zetten de Dolle Mina’s zich in voor gelijke rechten tussen mannen en vrouwen. Beroemd is de actie ‘Baas in eigen buik’, waarmee de vrouwen strijden voor het recht op abortus. De brandende bh’s en beschilderde buiken spelen en belangrijke rol in de erkenning van vrouwen als autonome en seksuele wezens. Het zal echter nog bijna tien jaar duren voordat abortus –onder bepaalde voorwaarden– legaal wordt.

Obscure medische praktijken om homomannen en vrouwen te behandelen tegen hun ‘psychische aandoening’ zijn vóór 1973 niet vreemd. In dat jaar maakt het anti-homo klimaat in de Westerse wereld echter een ontwikkeling door: homoseksualiteit wordt uit het handboek voor psychische aandoeningen geschrapt, het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder (DSM).

In Nederland komt er steun voor de acceptatie van homoseksualiteit uit onverwachte hoek: katholieken en gereformeerden. Begin jaren vijftig waarschuwt Cees Trimbos, geestelijk leider en arts, nog voor homoseks. Aan het eind van diezelfde jaren vijftig, opent hij opvanghuis Open Deur voor katholieke homoseksuelen. Hoewel men vanuit de religieuze hoek in eerste instantie de meeste weerstand biedt, verandert dit dus in de jaren vijftig.

Tegelijkertijd groeit de homobeweging hard. De Shakespeareclub opgericht op 7 december 1946 is hier een belangrijke speler in, nu beter bekend onder de naam Cultuur en Ontspanningscentrum (COC). Naast het bieden van ontspanning en ontmoetingsmogelijkheden voor homomannen en later ook voor lesbische vrouwen, biseksuelen en transgenders, streeft de club emancipatie en sociale acceptatie van deze groepen na. Hun rol in de strijd om erkenning en gelijke behandeling is onmiskenbaar en nog altijd van belang in de Nederlandse samenleving.

Deze ontwikkelingen vinden plaats tegen de achtergrond van de seksuele revolutie van eind jaren zestig. Vrije seks is een sleutelbegrip. De seksuele revolutie verandert de kijk op seksualiteit voorgoed. Hierdoor ontstaat er steeds meer ruimte voor homoseksualiteit.

Seks: het is leuk, het is lekker en het is er voor iedereen. Sinds de seksuele revolutie van de jaren zestig genieten veel mensen volop van de vrijere opvattingen over seks. Voorbehoedsmiddelen zoals de pil hebben seks voorgoed vrijblijvend gemaakt. Maar deze seksuele vrijheid kent ook schaduwzijden, die tot uiting komen in seksuele grensoverschrijding en geslachtsziekten. Tussen 1960 en 1980 vindt er bij het adviesbureau geslachtsziektebestrijding een verachtvoudiging plaats van inschrijvingen van patiënten met gonorroe. En er zijn zestien keer zoveel inschrijvingen van patiënten met syfilis. En dit zijn alleen nog maar de geregistreerde gevallen.

In 1981 grijpt een nieuwe ziekte om zich heen: aids. Omdat de slachtoffers vooral homoseksuele mannen zijn krijgt de ziekte in de eerste instantie de naam GRID (Gay Related Immune Disease). Maar al snel blijkt dat de ziekte zich niet beperkt tot homoseksuelen. In 1984 ontdekken de Fransman Luc Montagnier en de Amerikaan Robert Gallo op hetzelfde moment dat aids het gevolg is van het auto-immuun virus HIV. Er heerst een groot taboe op de ziekte. Mensen zijn bang om besmet te raken en vaak worden aidspatiënten gemeden. Ter ondersteuning van aidspatiënten en voor voorlichting wordt in 1985 het aidsfonds opgericht.

Door de nieuwe seksuele vrijheid worden ook de grenzen tussen acceptabel en onacceptabel gedrag behoorlijk opgeschoven. In 1988 publiceert Nel Draijer een onderzoek naar de omvang van Seksueel misbruik van meisjes door verwanten. Naast deze publicatie komt er landelijk meer aandacht voor het thema seksueel geweld.

Een eindeloze ziekenhuisprocedure, een riskante ingreep met een breinaald of naar Engeland: dit zijn de opties om een halverwege de twintigste eeuw een zwangerschap af te breken in Nederland. De Zedelijkheidswet van 1911 maakt abortus illegaal. Dankzij de tweede feministische golf en de seksuele revolutie komt hier verandering in. Vrouwen komen op voor hun zelfbeschikking: ze eisen het recht van eigen keuze. Met de discussie over de pil komt ook abortus op de agenda. Eind jaren zestig blijkt dat er veel meer vrouwen zijn met een ongewenste zwangerschap dan gedacht. Hoewel abortus langzaam aan gedoogd wordt, blijft een hekel punt dat de beslissing in handen van speciale abortusteams ligt. Psychiaters, gynaecologen en maatschappelijk werkers hebben het laatste woord, niet de zwangere vrouwen zelf.

Eind jaren zestig besluit de Stichting Medisch Verantwoorde Zwangerschapsonderbreking klinieken op te richten waar specialisten uitgaan van de wens van de vrouw.

In 1971 opent de eerste Nederlandse abortuskliniek haar deuren: het Mildredhuis. Binnen een half jaar volgen er meer klinieken. Ondertussen verloopt de discussie over abortus binnen de politiek moeizaam. Vooral de confessionele partijen liggen dwars. Hoewel de eerste wetsvoorstellen voor de legalisatie van abortus –onder bepaalde voorwaarden– al in 1970 op tafel liggen, wordt de Wet Afbreking Zwangerschap pas in 1980 met een hele kleine meerderheid in de Tweede Kamer aangenomen. In 1984 treedt de wet in werking waardoor artsen onder bepaalde voorwaarden abortus kunnen toepassen zonder dat de ingreep onder het strafrecht valt.

Het lijkt een vreemde combinatie: een plastic penis, een condoom en het Jeugdjournaal. In 1987 demonstreert jeugdjournaal presentatrice Leonie Jansen op tv hoe je een condoom moet omdoen. Volgens sommigen is het totaal ongepast. Maar of mensen willen of niet, goede voorlichting wordt steeds belangrijker gevonden, ook voor jongere kinderen. Waar Nellie van Kol de eerste stappen zette tot het voorlichten van kinderen in 1898, daar krijgt dit onderwerp een kleine eeuw later langzaam meer plek in de massamedia. De aidsepidemie van 1982 speelt hierin een belangrijke rol: veilig vrijen moet.

Tien jaar na het condoomfragment van het Jeugdjournaal verschijnt de Break-out! in de tijdschriftenschappen. Op het eerste gezicht is dit een popblad voor tieners vanaf veertien jaar. Maar er is meer. Break-out! heeft de beroemde en beruchte rubriek ‘Seks & Liefde’. Hier poseren mensen naakt en ze vertellen over hun liefdesleven. Ook kunnen de jonge lezers vragen over seks en liefde stellen aan een seksuoloog. Vragen die ze misschien niet aan hun ouders durven te stellen. Met rode oortjes lezen kinderen van alles over seks. Het blad is een groot succes, niet in de laatste plaats vanwege de aandacht voor seks. Ouders maken zich wel zorgen en ook politici stellen Kamervragen. Het blad heeft tot 2006 bestaan. Dan komt het naar eigen zeggen in moeilijkheden door de opkomst van internet, waar jongeren alles kunnen vinden over seks wat ze willen.

Al decennia lang ontmoeten homomannen en vrouwen elkaar op geheime plekken in het land. Voor de Tweede Wereldoorlog treedt de gevestigde orde hier nog hard tegen op, begin jaren vijftig knijpen zij vaker een oogje toe. En in plaats van vervolgen houdt de politiek er ten aanzien van homoseksuelen een gedoogbeleid op na. Een doorbraak in Nederland valt samen met het schrappen van homoseksualiteit als aandoening van de internationale lijst van ziektes, de International Classification of Diseases door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Dit gebeurt op 17 mei 1990. Vanaf 2005 vieren mensen over de hele wereld op 17 mei de Internationale Dag tegen Homofobie, Bifobie en Transfobie. Tijdens deze dag vragen zij aandacht voor haatuitingen tegen homo- en biseksuelen en transgenders, en de sociale onwenselijkheid hiervan.

(Gert Hekma: Homoseksualiteit in Nederland)

Onder weinig Nederlanders is het bekend dat gedwongen seks binnen het huwelijk pas tegen het einde van de vorige eeuw voor de wet is verboden. Tot 1991 zijn echtelieden aan elkaar verplicht te voldoen aan de geslachtsdaad. Wat voor de een voelt als een plicht, is voor de ander niets anders dan verkrachting.

Voordat de wet in 1991 daadwerkelijk van kracht gaat, start in 1988 onder leiding van Nel Draijer een onderzoek naar seksuele kindermishandeling. Deze studie richt zich vooral op meisjes en ook vrouwen, andere gezinsleden blijven buiten beeld. In 2006 komt hier verandering in. Rutgers Nisso Groep voert een landelijk onderzoek uit naar omvang en kenmerken van seksueel geweld. Voor het eerst is er meer inzicht in de ervaringen met seksueel geweld van de bevolking, vrouwen én mannen, gedurende hun hele levensloop.
In veel andere delen van de wereld is hierover helaas weinig informatie en is gedwongen seks, of verkrachting, binnen het huwelijk nog altijd een groot probleem. Miljoenen vrouwen en mannen wereldwijd lijden aan deze en andere vormen van seksueel geweld.

In 1994 en 1995 worden er twee internationale conferenties gehouden die van grote invloed zijn op Seksuele en Reproductieve Gezondheid en Rechten (SRGR), het recht voor iedereen op vrijwillige, prettige en veilige seks.

Cairo, september 1994

Op 5 september verzamelen zich in het zinderende Cairo ongeveer twintigduizend afgevaardigden van verschillende Ngo’s, regeringen van de 179 lidstaten van de Verenigde Naties en de internationale media. Ze komen bijeen op een conferentie georganiseerd door de VN. Acht dagen wordt er gesproken over SRGR. Zeer uiteenlopende standpunten over mensenrechten, bevolking, seksuele en reproductieve gezondheid, gendergelijkheid en duurzame ontwikkeling komen samen in een opmerkelijke wereldwijde consensus. Individuele waardigheid en mensenrechten staan hierbij centraal.

Beijing, september 1995

In 1945 wordt bij de oprichting van de Verenigde Naties onder meer vastgelegd dat mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn. Emancipatiebewegingen en voornamelijk vrouwelijke leiders zowel binnen als buiten de VN blijven hierop hameren tijdens conferenties en andere bijeenkomsten, zoals in 1995 in Beijing. Deze conferentie: World Conference on Women, is de vierde in de reeks eerdere bijeenkomsten over de rechten van de vrouw. Delegaties van over de hele wereld komen samen in Beijing om gevoelige thema’s als abortus te bespreken. Dit blijft door de jaren heen een van de meest controversiële onderwerpen binnen SRGR. In landen als de Verenigde Staten is het recht op abortus lang niet altijd onomstreden, zoals weer blijkt onder president Trump. Zie hiervoor hoofdstuk She Decides.

Het is al laat wanneer op 31 maart 2001 pers uit allerlei landen klaar staat in het stadhuis van Amsterdam. Voor het oog van de wereld zal Job Cohen om twaalf uur precies vier homoseksuele stellen trouwen. De openstelling van het burgerlijk huwelijk voor mensen van gelijk geslacht is een mijlpaal op de lange weg van de homo-emancipatie. Nederland heeft de primeur. Een primeur met een lange voorgeschiedenis, dat wel.

De basis van de homo-emancipatie ligt in 1911, wanneer discriminatie van homoseksuelen in de wet wordt opgenomen. De Zedelijkheidswet verbiedt seksuele contacten tussen mannen van 16 tot 21 jaar. Voor hetero’s geldt dit verbod niet. De advocaat Jacob Schorer komt hiertegen in actie met de publicatie Tweerlei maat. In de decennia die volgen zijn er –deels onder leiding van Schorer– verenigingen die zich inzetten voor de emancipatie van homo’s. Het discriminerende wetsartikel blijft echter bestaan. In de jaren zestig en zeventig komt de emancipatie van homo’s in een stroomversnelling. Dit is mede dankzij de openlijke acties van belangenvereniging Cultureel Ontspannings Centrum (COC). In 1971 is het zover: het discriminerende wetsartikel wordt opgeheven.

In de jaren tachtig begint onder leiding van Henk Krol (bekend van de Gay Krant) en Jan Wolter-Wabeke (destijds hoofdofficier van justitie in Breda) de lobby voor het zogenaamde homohuwelijk. Ruimt tien jaar later geven de eerste homo’s en lesbiennes elkaar in Amsterdam het jawoord.

Waren vroeger de condoom, het koperspiraaltje en de pil de meest voor de hand liggende anticonceptiemiddelen, nu hebben vrouwen een heel scala om uit te kiezen. Het hormoonspiraaltje, de anticonceptiering, het hormoonstaafje en de anticonceptiepleister zijn enkele nieuwe voorbehoedsmiddelen die rond de eeuwwisseling op de markt komen.

Veel vrouwen zien de nieuwe hormonale anticonceptiemiddelen als een uitkomst. Ze zijn het slikken van de pil zat: de hormonale bijwerkingen zorgen voor stemmingswisselingen en het slikken van de pil op gezette tijden wil nog wel eens mislukken. De nieuwe middelen laten zien wat tegenwoordig belangrijk wordt gevonden aan anticonceptie. Ze geven hormonen plaatselijk af en sommigen zouden ook een lagere dosis hormonen bevatten. Daarbij hebben vrouwen veel minder omkijken naar bijvoorbeeld de anticonceptiering of het hormoonspiraaltje dan naar de pil die je dagelijks moet slikken. Ook dit wordt als een groot voordeel gezien. Artsen en wetenschappers waarschuwen echter voor de effecten van de hormoonmiddelen op lange termijn. Die zijn niet altijd bekend.

Na de teloorgang van de Rutgershuizen is er geen geïntegreerd aanbod meer van medische en seksuologische hulpverlening. Toch blijken vooral jongeren behoefte te hebben aan een laagdrempelige en zorggerichte instantie voor seksuele gezondheid waar ze anoniem terecht kunnen.

In 2008 wordt Sense opgericht. Dit is het centrum voor seksuele gezondheid voor jongeren, ingebed binnen alle GGD-regio’s. Alle non-profitorganisaties op dit terrein, waaronder Fiom, Soa Aids Nederland en Rutgers ondersteunen Sense. Op Sense-spreekuren kunnen jongeren tot 25 jaar gratis terecht met vragen over soa, seksualiteit en anticonceptie. Via de website Sense.info kunnen jongeren bovendien online betrouwbare informatie vinden, en e-mailen of chatten met Sense-hulpverleners.

‘Hormonale anticonceptie Nuvaring gevaarlijk’ kopt het NRC op 27 november 2013. Er schijnen vrouwen aan trombose en andere ziektes bezweken te zijn. En volgens onderzoekers kon dat nog wel eens aan de Nuvaring liggen.

De discussie over de Nuvaring escaleert als ruim tweeduizend vrouwen – gebruikers en nabestaanden – in Amerika een schadeclaim indienen bij fabrikant MSD. Volgens de eisers zou de ring naast trombose ook longembolie en herseninfarcten veroorzaken. Er lopen dan in ieder geval vijf zaken waarbij vrouwen zijn overleden aan een van deze verschijnselen. Internationaal is er veel ophef. In Nederland is geen sterfgeval bekend.

Ook de zware Diane-35 pil ligt onder vuur. Bij deze pil is de kans op trombose en dus bloedstolsels aanzienlijk hoger dan bij andere anticonceptiemiddelen. In Frankrijk wordt de pil zelfs van de markt haalt. Er schijnen vier vrouwen aan de pil te zijn overleden. Het Europees geneesmiddelenbureau start een onderzoek naar Diane-35. Hoewel er in de eerste instantie in Nederland geen sterfgevallen bekend zijn, schrijft het NRC in het artikel van 27 november, dat er mogelijk vijfendertig vrouwen aan de Diane-35 zijn overleden.

In een witte doktersjas praat Dokter Corrie op tv met bekende Nederlanders over erecties, masturberen en tongzoenen. De kijkers: kinderen van rond de elf jaar oud.

Sinds 2012 is aandacht voor seksualiteit en seksuele diversiteit opgenomen in de kerndoelen van het onderwijs, ook van het basisonderwijs. Maar veel leerkrachten weten nog niet goed wat ze met dit onderwerp aan moeten. De NTR maakt daarom ‘Dokter Corrie’, een wekelijks terugkerend item in het Schooltv-weekjournaal, gespeeld door Martine Sandifort.  Met een dikke knipoog snijdt zij serieuze onderwerpen met betrekking tot seksualiteit aan. Gevoelige thema’s zoals erecties, menstruatie of je eerste zoen zijn opeens helemaal niet meer raar. Het programma slaat aan, maar er is ook veel kritiek. De ChristenUnie stelt het programma in de Tweede Kamer ter discussie. En de media berichten er uitvoerig over. Hoort iets als ‘seksualiteit’ wel in het publieke domein van basisscholen?

Volgens een groep boze ouders zeker niet. Zij starten de actie Stop Dokter Corrie! Met de gelijknamige website beginnen ze een petitie waarmee ze Dokter Corrie uit de klaslokalen willen bannen. Is het niet aan de ouders zelf om met hun kinderen over seks te praten? De petitie haalt meer dan twaalfduizend handtekeningen op die worden aangeboden aan staatssecretaris Sander Dekker. Tot dusver zonder resultaat. Dokter Corrie krijgt zelfs een eigen programma, los van het Schooltv-weekjournaal. En zij heeft ook fans, zo blijkt uit de petitie ‘Dokter Corrie moet blijven.’

Op 20 januari 2017 wordt Donald Trump geïnaugureerd als nieuwe president van de Verenigde Staten (VS). Direct na zijn beëdiging verordonneert de kersverse president nieuwe en dikwijls omstreden regels en wetten; Trump’s beleid doet in veel gevallen stof opwaaien. Zo ook rond de herinvoering van de ‘Mexico City Policy’, beter bekend als de Global Gag Rule. Het verbiedt onder meer financiële ondersteuning (USAID) aan internationale organisaties die informatie geven aan vrouwen over abortus.
Het beleid is in 1984 opgesteld door Ronald Reagan, en wordt steeds met elke nieuwe president opnieuw ingevoerd dan wel afgewezen. Zo wilde president Obama er bijvoorbeeld niks van weten. 

In de eerste termijn van Trump (2017 – 2020) zullen, zonder alternatieve financiering, naar schatting 26 miljoen vrouwen wereldwijd geen toegang meer hebben tot brede seksuele en reproductieve gezondheidszorg. Dit zal kunnen resulteren in acht miljoen extra ongeplande zwangerschappen, 3,3 miljoen extra abortussen en 2,1 miljoen onveilige abortussen. Ook zullen er naar schatting tussen de 15.000 en 21.700 vrouwen meer overlijden aan de complicaties van een onveilige abortus.

Van over de hele wereld klinkt kritiek en wanhoop, maar ook zijn er organisaties en ministeries die zich daadkrachtig opstellen en zich wenden tot alternatieve geldstromen zoals crowdfunding. Een daarvan is She Decides, een initiatief van minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Lilianne Ploumen. In januari 2017 start zij dit project. Rutgers werkt samen met She Decides en is verantwoordelijk voor de particuliere crowdfunding in Nederland.

Het is niet gek dat de minister de handen ineen heeft geslagen met Rutgers. Al jaren werkt Rutgers overal ter wereld met lokale partners aan meer en betere toegang tot anticonceptie, seksuele vorming en eventuele veilige abortus.

(CNN en KFF, Global Health Policy)